आयुष्यभर मी केलेल्या वाटचालीत अनेक गोष्टी, बहुतेक सर्वजणांच्या आयुष्यात घडतात, तशाच थोड्याफार फरकाने घडल्या. त्यांचे निवेदन करण्यात मला स्वारस्य वाटत नाही. एका बाबतीत मात्र मी भाग्यवान ठरलो. स्वातंत्र्य संग्रामाच्या अखेरच्या पर्वात झालेल्या लढ्यामध्ये मला भाग घेता आला आणि त्यामुळेच मी पुढील अनेक वषेर् राजकीय आणि सामाजिक चळवळींमध्ये काम केले. राजकारण, समाजकारण यांप्रमाणेच मी साहित्यावर प्रेम केले, साहित्याचे अनेक वषेर् अध्यापन केले आणि बरेचसे लेखनही केले.
विविध क्षेत्रांमध्ये काम करताना मानवी मनाचे मला जे दर्शन घडले त्याचे सम्यक वर्णन करण्याचे सार्मथ्य माझ्यात नाही. मला सामान्यांचे असामान्यत्व दिसले तेव्हा मी स्तिमित झालो. अनेक बाबतींत मोठ्या असणाऱ्या माणसांच्या मनातील थिटेपणा काही प्रसंगात पाहून मी व्यथित झालो. कलंदर वृत्तीच्या काही जणांच्या सहवासात मला माझ्या सावधपणे जगण्याच्या वृत्तीची लाज वाटली. बुद्धीची विलक्षण झेप असणाऱ्या काही माणसांची आत्मकेंदित आणि आत्मसंतुष्ट वृत्ती पाहून माझे मन उद्विग्न झाले. संगीत, चित्रकला, नृत्य आदी ललितकलांचा रसिकतेने आस्वाद घेताना बेहोष होणारे माझे मित्र पाहून, माझी संवेदनशीलता किती उणी आहे हे मला जाणवले आणि मन उदास झाले. मोहाच्या काही प्रसंगी झालेली माझ्या मनाची तडफड आणि काही प्रसंगांतील दुर्बलता आठवली की आजही माझे मन खिन्न होते. अनेक तऱ्हेचे अनुभव आले आणि तरीही जीवन संपूर्णपणे कळले, असे मला वाटत नाही.
समाजजीवनातील संघर्षाचे स्वरूप, जनमानसातील वादळे मला बरीचशी समजतात. परंतु मानवी मनातील भावनांचे नर्तन आणि वासनांचे तांडव मला काहीसे अनाकलनीय वाटते. काही वेळा, आपण अंधारात तर चाचपडत नाही ना, असे वाटते. त्याचबरोबर लहान मुलांचे निरागस हास्य, फुलांचा मंद सुगंध यांच्यामुळे अनेकदा कोवळ्या सूर्यकिरणांचा स्पर्श माझ्या मनाला झाला; त्या क्षणी तरी माझ्या मनातील अहंकार, अभिनिवेश यांचा लोप झाला. अशा सुष्ट-दुष्ट अनुभवांनी व्यापलेल्या जीवनावर प्रतिभावान साहित्यिक प्रकाश टाकू शकतात. मला ते जमेल असे वाटत नसल्यामुळे, जे मला उमजले, जे गवसले त्याचे प्रांजळ निवेदन करावे, असे मनात आले म्हणून हे आत्मकथन.
१९५०साली माझे लग्न झाले. त्रेपन्न वर्षांहून अधिक काळ आमचा संसार सुखासमाधानाने झाला. याचे श्रेय माझ्या पत्नीलाच आहे.
आमचा प्रेमविवाह नव्हता, मित्र विवाह नव्हता. या दोन्ही बाबतींत प्रतिपक्षाचा प्रतिसाद न मिळाल्यामुळे चाकोरीच्या मार्गानेच मी लग्न केले. लग्नापूवीर् आमची ओळख नव्हती. माझ्या आधी माझ्या आईनेच मुलगी पाहिली आणि मला तिच्या नेहमीच्या स्वभावाप्रमाणे खडसावले, 'मुलगी चांगली आहे, नाही म्हणू नकोस.' उगीच चार मुली पहायच्या नाहीत.' मी आईला म्हणालो, 'माझी मतं, माझ्या आयुष्याबद्दलच्या कल्पना तिला माहीत आहेत का?' आई पुन्हा म्हणाली, 'ते काय सांगायचं असेल ते सांग तिला. पण लग्न ठरवूनच घरी ये.'
आईचे माझ्या भावी पत्नीशी जे बोलणे झाले होते, ते तिने मला नंतर सांगितले. आई तिला म्हणाली, 'माझा मुलगा एम. ए. आहे. तू इंटरपर्यंत शिकलीस, मला ग्रॅज्युएट सून पाहिजे. पुढे शिकशील ना? माझी भावी पत्नी या प्रश्नाने चकित झाली आणि अर्थातच 'हो' म्हणाली. आईने नंतर तिला सांगितले, 'तो तुला राजकारणाबद्दल सांगून उगाच घाबरून टाकील. तो चळवळीत तुरुंगात होता, पण त्याच्या बोलण्याकडे फारसे लक्ष देऊ नकोस. संसाराची बेडी पायात पडली की चारचौघांसारखाच वागेल.' माझ्या आईच्या या सल्ल्यामुळे माझ्या भावी पत्नीशी राजकारणाबद्दल मी जे बोललो त्याकडे तिने दुर्लक्ष केले असावे. आम्ही दोघेही एकमेकांना पसंत पडल्यामुळे पहिल्या भेटीतच आमचे लग्न ठरले. ठरल्याप्रमाणे माझी पत्नी मालविका हिने ज्यु. बी. एस्सीच्या वर्गात नाव घातले आणि दोन वर्षांत ती बी. एस्सी झाली. मी फर्गसन कॉलेजमध्ये शिकवत होतो. माझी बहीणही नोकरी करीत होती. आईवडील वृद्ध होते. त्यामुळे मालूवरच संसाराचा भार पडला आणि तिने तो आनंदाने स्वीकारला.
१९४४ साली तुरुंगातून सुटल्यावर सर्व वेळ राजकीय काम करण्याची उमीर् माझ्या मनात होती. परंतु घरच्या जबाबदाऱ्यांमुळे मला नोकरी करणे आवश्यक होते, म्हणून मी एम. ए होऊन १९४५साली अध्यापन व्यवसायात शिरलो. त्या वेळच्या डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीच्या नियमानुसार 'राजकीय पक्षाचा पदाधिकारी होणार नाही, सत्याग्रह करणार नाही', या अटी मी स्वीकारल्या होत्या. त्यामुळे १९४५ ते १९६५ या काळात क्रियाशील राजकारणापासून मी दूर होतो. १९६५साली मला असे वाटले की आता मालू जर संसार चालवण्यास तयार असली तर मला नोकरी सोडून समाजवादी पक्षात काम करता येईल. मी मालूला माझे मनोगत सांगितले तेव्हा ती म्हणाली, ' मला माझ्या मनासारखे शिकता आलं. डॉक्टर होता आलं-हे सगळं तुम्ही केलंत, आता तुम्हाला जे करायची इच्छा असेल ते करा. मी संसार सांभाळेन.' मला तिची ही प्रतिक्रिया ऐकून खूप आनंद झाला. समाजवादी पक्षाचे काम पूर्णवेळ करण्यासाठी मी तडकाफडकी कॉलेजकडे राजीनामा पाठवून दिला.
नोकरी सोडताना निवडणुकीस उभे राहण्याचा विचारही माझ्या मनात शिवला नव्हता. परंतु १९६६साली पदवीधर मतदारसंघातून मला उभे करण्याचा निर्णय समाजवादी पक्षाने घेतला. निवडणुकीचा खर्च मलाच करावा लागेल, असेही सांगण्यात आले. मजजवळ तर तुटपुंज्या प्रॉव्हिडंट फंडाशिवाय पैसे नव्हते. कर्ज काढून मी निवडणूक लढविली आणि कर्ज फेडण्यासाठी बायकोचे दोन दागिने मोडले. मी निवडून आलो याचा तिला इतका आनंद झाला की तिने आनंदाने तिचे दोन दागिने मला काढून दिले. मला सख्खा भाऊ नसला तरी माझा एक चुलतभाऊ माझ्यावर फार माया करीत असे. त्याला हे कळल्यावर तो माझ्यावर रागावला आणि माझ्या बायकोला म्हणाला, 'राजकारण हे दारूपेक्षा वाईट व्यसन आहे. या वेळी दोन दागिने मोडायला दिलेस. उरलेले थोडेसे दागिने सांभाळ आणि नवऱ्याला राहते घर गहाण टाकू देऊ नकोस.'' मालूने तिच्या थोरल्या दिराची आज्ञा अखेरपर्यंत पाळली.
१९६६ ते १९८४ अशी अठरा वषेर् मी आमदार होतो. सुरुवातीस ६ वषेर् आमदाराला २५० रुपये वेतन मिळत असे. त्या वेळी आमच्याकडची ये-जा खूप वाढली. मी अनेक दिवस दौऱ्यावर असे. मालूने डॉक्टरी व्यवसाय सुरू करण्यापूवीर् प्रथम नानल रुग्णालयात नोकरी धरली. तिथे वैद्य नानल, वैद्य शि. गो. जोशी आणि विशेषत: वैद्य ताई राजवाडे यांच्या हाताखाली मालूला काम करायला मिळाले. टिळक आयुवेर्दिक महाविद्यालयात शिकत असताना या सर्वांनी तिथे शिकवले होते. आता प्रत्यक्ष काम करताना त्यांनी तिला जे शिक्षण दिले आणि तिथे कामाचा जो अनुभव मिळाला त्यामुळे तिला आत्मविश्वास वाटू लागला. माझ्या मानाने ती अधिक व्यवहारी होती. मात्र ती लोभी मुळीच नव्हती. तिच्या अल्पसंतुष्ट वृत्तीमुळेच तिने माझ्या समवेत हसतखेळत संसार केला. मी चिडखोर आहे, पण माझा राग क्षणिक असतो, हे तिला समजल्यावर तिने मी रागावलो असताना कधी भांडण वाढवले नाही. मात्र माझा राग शांत झाल्यावर काही वेळा ती माझी कानउघडणी करी.
१९७५ साली आणीबाणीत मी तुरुंगात गेलो. परंतु ती मुळीच डगमगली नाही. त्यावषीर् आमच्याकडे बारा वर्षांतून एकदा येणारे नवरात्र होते. मी तुरुंगात असताना तिने ते चुलत दीर-जावाच्या मदतीने उत्साहाने साजरे केले असे मला नंतर समजले. मी तुरुंगात असताना आमच्या घराची एका बाजूची भिंत पडली आणि घर उघडेच पडले. तो मोठा कठीण प्रसंग होता. माझे मित्र लालजी कुलकणीर् यांनी माझ्या पत्नीस साहाय्य केले आणि धीर दिला. आमच्या कुटुंबातील माणसाप्रमाणे वागणाऱ्या गवंड्याने भिंत उभी केली. या वेळीही तुरुंगात मला भेटायला आल्यावर माझी पत्नी तुम्ही काळजी करू का असा मलाच धीर देत असे.
तुरुंगातून सुटल्यावर मी पुन्हा निवडून आलो. १९८० साली मी विधानपरिषदेत विरोधी पक्षनेता झालो. त्यावेळी मुंबईस बंगल्यात गृहिणी असणे आवश्यक होते. पाहुण्यांची, कार्यर्कत्यांची वर्दळ सांभाळणे आवश्यक होते. माझ्या पत्नीने माझ्या मित्राच्या मुलीस दवाखाना चालवायला दिला आणि दोन वषेर् ती आनंदात मुंबईस केवळ गृहिणी म्हणून राहिली.
मी विरोधी पक्षनेता असताना चंदपूर भंडार्यातून सावंतवाडी-बेळगावपर्यंतचे कार्यकतेर् हक्काने माझ्याकडे येत. मी आमच्या बंगल्यातील दोन मोठ्या खोल्या येणार्या कार्यर्कत्यांच्यासाठी राखून ठेवल्या होत्या. कार्यर्कत्यांची व्यवस्था करण्याचे काम एका सेवकाकडे मी सोपवले होते. माझी पत्नी आलेल्या या सर्व पाहुण्यांच्या चहा-फराळाची व्यवस्था पाहत असे. अनेकदा मी दोर्यावर असलो तरी तिने कधी कोणाची गैरसोय होऊ दिली नाही. मृणालताई, अहिल्या रांगणेकर आदी मुंबईतील प्रमुख कार्यर्कत्या मंत्रालयात पक्ष कार्यालयात आल्या की विश्रांती व चहासाठी माझ्याकडे येत. मालू त्यांच्याशी बहिणीसारखीच वागत असे. माझ्या हाताखालचे सेक्रेटरी, टायपिस्ट आणि अन्य सेवक यांनाही मालू कुटुंबीयांप्रमाणे वागवीत असे. आमची सर्व नातेवाईक मंडळी सुटीच्या दिवशी घरी येत. त्यावेळी सर्व सुविधा असल्यामुळे सर्वांचे अतिथ्य करताना मालू फार समाधानी असे. १९८२ साली माझी विरोधीपक्ष नेतेपदाची मुदत संपली, त्या दिवशीच बंगला सोडून आम्ही दोघे पुण्यास परतलो.
आयुष्याची ८२ वषेर् सरत आली. व्यायाम न करताही कसला आजार झाला नाही. शरीराचा, मनाच उत्साह कायम राहिला. कारण ज्यात आनंद वाटला तेच आजवर केले. स्वातंत्र्य चळवळीत भाग घेतला. कॉलेजमध्ये अध्यापन केले. सेवादलात अहाणि समाजवादी पक्षात काम करतानाही मुख्यत: मास्तरकीच केली. उपेक्षितांवर, दलितांवर, स्त्रियांवर होणारा अन्याय पाहून मन संतप्त झाले. सामाजिक न्यायासाठी चललेल्या चळवळीत भाग घेतला. वेगवेगळ्या वेळी जे करावे अशी
ऊर्मी मनात आली ती ऊर्मी कधी दडपून टाकली नाही. ह्या परिस्थितीत जे करणे मला शक्य होते ते जीव ओतून केले. हे करण्यात मला समाधान वाटले. साफल्य लाभले. मु फार मोठा त्याग केला असे वाटत नाही. कारण जी गोष्ट आपल्याला हवी असते ती सोडण्याला त्याग म्हणतात. लोकमान्य टिळकांना गणित विषयाच्या अभ्यासात विलक्षण आनंद वाटे, ते श्रेष्ठ गणिती झाले असते परंतु देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी लढण्याला अग्रक्रम देऊन त्यांनी गणिताकडे बव्हंशाने पाठ फिरवली. हा टिळकांचा फार मोठा त्याग होता. मी असे काही केले नाही. मला जे करावेसे वाटले ते केले. यात त्याग तो कसला?
हे खरे की व्यवहारात ज्याला चैन म्हणतात ती मी कधी केली नाही. परंतु हा केवळ अभिरुचीचा प्रश्ान् आहे. काही जणांना पंचतारांकित हॉटेलात धनवान मित्रमैत्रिणींच्या समवेत खाण्यापिण्यात आनंद वाटतो. मला गरीब कार्यर्कत्यांच्या बरोबर भाजी भाकरी खाण्यात आनंद वाटतो. प्रत्येकाची आवड निवड वेगळी. मी ६५ वषेर् खादी वापरण्यातला, साधे राहण्यातला आनंद उपभोगला. मी त्यात त्याग केला असा खोटा अहंकार मला वाटत नाही. मी जे करत होतो त्या चळवळी अनेकदा अयशस्वी झाल्या तेव्हा मला फार वाईट वाटले. समाजवादी चळवळीची वाताहत झाली, अनेक निष्ठावान कार्यर्कत्यांचे जीवन उध्वस्त होऊन ते निराश झाले याचे मला तीव्र दु:ख होते. मी आमदार झालो, विरोधी पक्षनेता झालो. मला खूप चांगुलपणा मिळाला, परंतु माझ्या असंख्य समाजवादी साथींनी आयुष्यभर फक्त कष्ट केले. दारिद्र्य, उपेक्षा सहन केली यामुळे माझ्या मनात काहीशी अपराधीपणाची भावना आहे. हे मात्र खरे की मी कोणावर अन्याय केला नाही. कोणत्याही कार्यर्कत्याला माझ्या उत्कर्षाचे साधन म्हणून वापरले नाही. यांच्यावर मी काही वेळा चिडलो, रागावलो पण त्यांच्याबद्दलचा माझ्या मनातला स्नेह कायमच राहिला. त्यांनीही माझ्यावर सतत लोभ केला.
